Patron

Józef Piłsudski, herbu Piłsudski[c][d], urodził się 5 grudnia 1867 w Zułowie na WileńszczyĹşnie, w rodzinie o tradycjach patriotycznych. Ojciec, Józef Wincenty (1833–1902), był podczas powstania w 1863 komisarzem Rządu Narodowego na powiat rosieński[4], matka – Maria z Billewiczów (1842–1884) – pochodziła ze znanego rodu szlacheckiego herbu Mogiła. Rodzice zawarli związek małżeński przed powstaniem (23 kwietnia 1863)[5]. Po stłumieniu powstania, uchodząc przed prześladowaniem ze strony Rosjan, Józef Wincenty Piłsudski uciekł ze Ĺťmudzi na Litwę, gdzie teĹź kilkakrotnie zmieniał miejsce pobytu. Dopiero jesienią lub zimą 1863 nowoĹźeńcy zamieszkali na stałe w posagowym Zułowie[6]. Józef Wincenty Piłsudski postawił na uprzemysłowienie. Poddał majątki Ĺźony (Adamowo, Suginty, Tenenie, Zułów, razem ok. 12 000 ha) gruntownej modernizacji, sprowadził specjalistów, równieĹź z zagranicy. Nad brzegiem Mery wybudował duĹźy trzypiętrowy młyn, dużą gorzelnię, wytwórnię droĹźdĹźy, cegielnię i wytwórnię terpentyny.

Wzniósł równieĹź nowy dwór[4][7]. W majątku Zułów, 5 grudnia 1867, urodził się Józef Klemens Piłsudski. Był czwartym w kolejności dzieckiem – w 1864 urodziła się Helena[6], w 1865 – Zofia[6], a w 1866 – Bronisław Piłsudski[6]. Po Józefie, którego w rodzinie nazywano Ziukiem[e], urodzili się takĹźe Adam (1869)[6], Kazimierz (1871)[6] i Maria(1873)[6], Jan (1876)[6], Ludwika (1879)[6], Kacper (1881)[8] oraz bliĹşnięta Piotra i Teodora (zmarli w wieku 1,5 roku, w lutym 1884)[9]. Józef został ochrzczony 15 grudnia 1867 w kościele rzymskokatolickim w majątku Sorokpol (dekanat święciański) przez księdza Tomasza Wolińskiego. Rodzicami chrzestnymi byli Józef Marcinkowski i Konstancja Rogalska[10]. Maria Piłsudska wychowywała swoje dzieci w duchu głęboko patriotycznym[11], dbała teĹź o ich wykształcenie. Dzieci uczyli sprowadzeni do dworu nauczyciele. Języków uczyły dwie bony, Niemka i Francuzka[4]. Nieudana działalność inwestycyjna ojca doprowadziła zarządzane przez niego majątki do ruiny. Problemy rodziny pogłębił poĹźar, po którym w 1874 Piłsudscy przenieśli się do Wilna, zmuszeni tam do egzystencji w trudnych warunkach materialnych[12][13]. Tu w 1877 Józef, wraz z bratem Bronisławem, rozpoczął naukę w I Gimnazjum wileńskim, mieszczącym się w gmachu dawnego uniwersytetu. W gimnazjum bracia, razem z innymi uczniami, poddawani byli intensywnej rusyfikacji[14][15].

W 1882 obaj bracia (wraz z innymi kolegami) załoĹźyli wiosną 1882 kółko samokształceniowe o nazwie Spójnia[16], zajmujące się sprowadzaniem z Warszawy polskich książek[f][17].22 marca 1887 Józef Piłsudski został aresztowany pod zarzutem udziału w spisku na Ĺźycie cara, którego autorami byli członkowie Frakcji Terrorystycznej Narodnej Woli[21]. Piłsudski nieświadomie pomógł zamachowcom, będąc m.in. przewodnikiem po Wilnie jednego z nich, próbującego zdobyć truciznę niezbędną do zabicia cara[22]. Inaczej było z Bronisławem, który w całą sprawę zaangaĹźował się o wiele bardziej. Na początku kwietnia 1887 Józef Piłsudski został przewieziony do Twierdzy Pietropawłowskiej a następnie do więzienia śledczego w Petersburgu[23]. ChociaĹź Józefa ostatecznie potraktowano jako świadka w procesie spiskowców, to jednak został skazany 1 maja 1887 na pięcioletnie zesłanie w głąb Rosji[g][24]. Na początku paĹşdziernika 1887, wraz z innymi skazanymi, Piłsudski dotarł do Irkucka, gdzie miał czekać na przewiezienie do docelowego miejsca osiedlenia – Kireńska[25]. 1 listopada w irkuckim więzieniu wybuchł bunt, Piłsudski nie brał w nim bezpośrednio udziału, ale został brutalnie pobity przez Ĺźołnierzy. Stracił wówczas dwa przednie zęby. Za rzekomy udział w buncie został skazany na dodatkowe pół roku więzienia. Do Kireńska Piłsudski dotarł 23 grudnia 1887, a przebywał w nim do lipca 1890. Spotkał tam innych zesłańców-Polaków, byłych powstańców styczniowych. Zatrzymał się w domu socjalisty Stanisława Landego, gdzie poznał Leonardę Lewandowską (siostrę Ĺźony Landego), swoją pierwszą miłość[26]. W początkach sierpnia 1890 Piłsudskiego przeniesiono do niewielkiej wsi Tunka. W osadzie tej warunki bytowe były znośniejsze niĹź w Irkucku[27].